Antoinette Gerichhausen

Doordat steeds meer leerlingen zichzelf durven laten zien en ook gezien worden, vallen er steeds meer leerlingen buiten de ‘gemiddelde groep’. Ook laten steeds meer ouders van zich horen en vragen om individuele aandacht voor hun kind. Sinds november 2020 heeft minister Slob ook bepaald dat ouders en leerlingen meer invloed krijgen in het onderwijs. Wetende dat de leerling van 2021 niet meer de leerling van twintig jaar geleden is en de informatievoorziening door het gebruik van internet een enorme vlucht heeft genomen, is het een open deur intrappen om te zeggen dat leerlingen die nu naar school gaan ander onderwijs nodig hebben.

Veel kinderen kunnen al omgaan met de computer vanaf 3 jaar en hebben een berg aan boeken, spellen en speelgoed om hen heen, waarmee ze al heel veel vaardigheden en kennis tot zich kunnen nemen. Bovendien zijn de meeste ouders bereid hun kinderen, zoveel ze kunnen, uitleg te geven op de vraag ‘Waarom…?’ Ook worden de eigen keuzes van het kind al vanaf een jonge leeftijd gerespecteerd. Duidelijk is dat kinderen met
een grote nieuwsgierigheid, maar ook met grote onderlinge verschillen op de basisschool binnen komen.

Flexibele aanpak

De roep om een flexibelere aanpak is ook groeiende vanuit de hoek van de leerkrachten, pedagogen, orthopedagogen en jonge universitair geschoolde studenten. Zij hebben zich volop gestort op nieuwe initiatieven om aan de behoeften en mogelijkheden van individuele leerlingen te kunnen voldoen (zie voorbeelden in de bijlage onderaan dit artikel). Hun streven is om het onderwijs af te stemmen op de behoeften van de eenentwintigste eeuw waarbij ze optimaal gebruik maken van de vrijheid van inrichting en inzet van nieuwe leermiddelen. Dat betekent dat de klaslokalen soms worden ingeruild voor een leerplein, de leerkracht meer een coach wordt en de leerlingen mogen vragen naar onderwerpen waarin ze zich verder willen verdiepen.

Deze flexibelere aanpak kan slagen als ten eerste wordt gezocht naar meer divergent gedifferentieerde oplossingen in plaats van convergente.[2] Een divergente differentiatie is onderwijs dat individueler afgestemd is op de behoefte van de leerling, convergente differentiatie is een vorm van differentiëren waarbij je de hele groep telkens bij elkaar wilt houden qua leerstofaanbod in het jaarklassensysteem. En ten tweede zoals Mooij concludeert in zijn rapport zouden we moeten streven naar ‘optimaliserend onderwijs’:
hier gedefinieerd als onderwijs waarin elke leerling, van begin tot en met het (voorlopige) eind van zijn of haar schoolloopbaan, aantoonbaar continu en relatief optimaal wordt ondersteund in belangrijke ontwikkelings- en leerprocessen.[3]

Uitdagender lesmateriaal

De mythe dat er een middengroep is, heeft met de diversiteit in het jaarklassensysteem nog twee andere nadelige gevolgen gehad voor het huidige lesmateriaal. De eerste is dat er kostbaar extra materiaal is ontwikkeld om de diversiteit aan leerbehoeften te voeden en te begeleiden, zowel plusmateriaal als ondersteunend materiaal bij achterstand. Het andere nadeel is dat het op de gemiddelde groep afgestemde materiaal weinig uitdaging biedt voor deze ‘gemiddelde leerling’. Het geeft seinen af als ‘gemiddeld scoren is goed, zoveel mogelijk horen bij die middengroep is prima en voldoende’. De kans is groot dat de leerlingen vervolgens gemiddeld gaan presteren, omdat ze op gemiddeld niveau bevraagd worden. Ze worden niet uitgedaagd tot het uiterste te gaan en zelf keuzes te maken in hoever ze willen gaan. Bij de nieuwe ontwikkeling van flexibeler leren is het de hoogste tijd om ook het lesmateriaal en de leermethoden voor bijvoorbeeld rekenen en taal hierop af te stemmen.

Als we alle leerlingen willen horen in wat zij willen leren, zal de leermethode anno 2021 flexibel, divergent gedifferentieerd ingericht moeten worden, zodat elke leerling op zijn eigen snelheid de tijd kan nemen die hij of zij nodig heeft om het leerdoel te behalen op het gewenste niveau. De leermethode zal bovendien uitdagend moeten zijn op het hoogste niveau, zodat ook hoogbegaafde leerlingen het hoogst haalbare uit henzelf kunnen halen: optimaliserend onderwijs. Geen begrenzing door einddoelen op basis van het gemiddelde maar op een oneindige wijze ingericht, zodat een naar eigen behoefte haalbaar niveau behaald kan worden op een door hen zelf bepaalde wenselijke snelheid. Hierbij is het nodig dat de inrichting van het lesmateriaal zorgt voor ondersteuning van de autonomie van de leerling. De leerlingen kunnen dan zelfstandig aan het leren gaan, krijgen de stappen uitgelegd die zij moeten zetten en krijgen de keuzes uitgelegd die ze kunnen maken. De leerling krijgt the lead.

Wat mogen we dan van dit nieuwe lesmateriaal verwachten dat divergent gedifferentieerd is ingericht, onbegrensde einddoelen bevat en de leerling de hoofdrol geeft?

“… gezien de grote aanvangsverschillen tussen vierjarige kinderen in het PO, houdt ‘gelijkheid van onderwijskansen’ in werkelijkheid in dat ‘ongelijke’ kinderen ‘ongelijk maar adequaat’ onderwijs gaan verkrijgen” (Mooij, 2016-2, pp. 481).

Het nieuwe lesmateriaal

Mijn inzet is leerlingen zelf de verantwoordelijkheid geven in het lesmateriaal. Zij alleen weten wat ze willen leren, hoe snel ze dat willen leren en op welk niveau ze het willen leren. Het lesmateriaal biedt diverse mogelijkheden aan waarop de leerling de leerdoelen kan leren. De leerling ondervindt door te doen welke manier het beste werkt voor hem/haar. Ieder hoofdstuk is niet alleen gevuld met eenvoudige denkopdrachten maar ook met hogere orde denkopdrachten. De begaafde leerlingen kunnen snel na de eerste basisopdrachten kiezen om de alternatieve, creatieve opdrachten te maken of te kiezen de tussentijdse toets te maken om te kijken of de leerdoelen al behaald zijn. Na de toets, mits voldoende gescoord, kunnen ze zich nog verder verdiepen of verdergaan met een volgend onderwerp.

Andere leerlingen zien ook de begaafde leerlingen aan het werk en vice versa. Ze inspireren elkaar om een taak anders aan te pakken of om een sprong in het diepe te maken, uitdaging te vinden in oplossingen bedenken en keuzes te leren maken in wat ze willen leren en op welke manier. Als het lesmateriaal de leerlingen oproept zelf keuzes te maken, creativiteit in te zetten, hen inspireert hun verbeelding te gebruiken en hen de keuze geeft om door te gaan naar een volgend onderwerp, zullen ze meer uitgedaagd worden het hoogst haalbare uit zichzelf te halen en zullen ze niet blijven bungelen rond het gemiddelde omdat dat wel oké is.

Met behulp van verbeelding en creativiteit zal iedere leerling zich ontplooien tot zijn/haar topniveau. De leerkracht/coach geeft de leerling vertrouwen en steunt zijn of haar pad. Soms zal het nodig zijn leerlingen uit hun comfortzone te halen en hen iets nieuws te laten uitproberen: te durven, te doen en te dromen. In een omgeving waar het bruist en alle leerlingen aan het oefenen en uitproberen zijn, en met vallen en opstaan zich verder ontwikkelen, zal het gemakkelijker zijn om fouten te maken. Aangezien we leren van onze fouten, kunnen we ons verder ontwikkelen. De leerlingen kiezen hun eigen leerweg en de begeleider kan de meeste tijd inzetten met het observeren en aanmoedigen van de leerlingen tijdens het werk.

Uitwerking van een lesmethode voor het nieuwe onderwijs
 

Als leerlingen zelf verantwoordelijk zijn in de lesmethode worden ze actief aangespoord hun denkvermogen in te zetten voor hun eigen leerproces. Het zal hen uitdagen om effectief aan het werk te gaan en daarmee zullen ze ook anderen stimuleren hetzelfde te doen en te durven. We prikkelen de leerlingen in het lesmateriaal door hen het overzicht te bieden, de leerdoelen centraal te stellen, door hen op details uit te dagen zelf op onderzoek uit te gaan (bijvoorbeeld door al een tipje van de sluier op te lichten van een volgend hoofdstuk) en met opdrachten die om creatieve oplossingen vragen waarvoor ze hun analytische, associatieve denkvaardigheden kunnen inzetten. 

 Om het lesmateriaal zo in te richten dat het de leerlingen zelf verantwoordelijk maakt voor hun leerproces is het TASC-model van Belle Wallace omgevormd tot het didactische model van het materiaal. [4]

Leren volgens dit omgevormde didactische model biedt elke leerling de kans om zelfverantwoordelijkheid te dragen bij het leren van de leerdoelen, leert hen keuzes te maken op eigen niveau en snelheid en leert hen andere executieve vaardigheden van het vak ‘leren’. Belangrijk is dat in de leermethode zelf, de leerlingen de weg wordt gewezen door het boek heen. Ze worden gewezen op de keuzes die ze kunnen maken en wat het belangrijkste is van het hoofdstuk. De leerling zal aan de leerkracht vragen om iets uit het hoofdstuk te presenteren en om samen het werk te evalueren. De leerlingen zijn dan in the lead, de leerkracht volgt hen in hun leerproces en stuurt bij daar waar nodig.

Een uitgewerkt voorbeeld van dit didactische model zoals het ook is verwerkt in de Juan y Rosa-leermethode en in het nieuwe projectonderwijs van Projectpark.

De leerkracht kan de flexibele lesstof gemakkelijk aanpassen aan het niveau van zijn individuele extra hulp vragende leerling. De leerling zal telkens met een andere groep verder werken aan de volgende en aan de eigen leerdoelen. En de verschillen op basis van cognitie, etniciteit en cultuur, sociaal-emotionele ontwikkeling, vaardigheden, zorgbehoeften en leerproblemen zullen een geheel andere vorm aan gaan nemen, die zullen geaccepteerd worden omdat het gewoon zo is en gezien wordt, beleefd wordt, ervaren wordt door de leerlingen zelf. Het zal bruisen van verscheidenheid onderling tussen de leerlingen wat weer kan leiden tot inspirerende leerpleinen waar de leerling een diversiteit aan leermogelijkheden ervaart en een diversiteit aan leermateriaal kan vinden om uit te kiezen.

Geraadpleegde literatuur en websites

Referenties
[1] Mooij, T. (2016-1). Onderwijsdifferentiatie en leerlingproblemen in Nederland, 1916-2015: Review van probleemanalyses, onderzoeken en effecten van beleidsmaatregelen’. Amsterdam University Press. Geraadpleegd van https://www.academia.edu/28532987/Mooij_T_2016_Onderwijsdifferentiatie_en_leerlingproblemen_in_Nederland_1916_2015_Review_van_praemail_work_card=view-paper

[2] Appelhof P. & Van der Vegt A.L. (2015). Flexibilisering in het basisonderwijs: een historisch overzicht. Oberon & Kohnstamm instituut. Geraadpleegd van https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/rapporten/2015/11/13/studie-flexibilisering-in-het-basisonderwijs-eenhistorisch-overzicht.

[3] Mooij, T. (2016-2). ‘Optimaliserend Onderwijs’ voor elke leerling. Multiniveau theoretisch ontwerp en praktijkontwikkeling. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 55(10), 459-483. Geraadpleegd van
https://www.academia.edu/28557826/Mooij_T_2016_Optimaliserend_Onderwijs_voor_elke_leerling_Multiniveau_theoretisch_ontwerp_en_praemail_work_card=abstract-read-more

[4] Wallace, B. (2020, 21 juli). Belle Wallace. Geraadpleegd van https://www.nace.co.uk/members/Default.asp?id=58644032&hhSearchTerms=%22tasc%22

Over Antoinette:

Antoinette werkt zelfstandig als schrijver, editor en is uitgever van de boeken van Juan y Rosa, zelfstandig Spaans leren op de basisschool. Deel 1 van de serie is in 2005 uitgebracht en het bestaat inmiddels uit drie delen. Leerlingen kunnen zes jaar achtereenvolgend Spaans leren op de basisschool als extra uitdaging. Twee delen zijn vertaald voor de Engelstalige leerling en er zijn plannen om twee delen te vertalen voor de Duitstalige leerling. 

Meer informatie over haar is te vinden op de website en op LinkedIn.